Zo'n stamboom onderzoek wordt natuurlijk pas echt leuk als je op een markante situatie stuit. Zoals in dit geval bij het terug in de tijd lopen via de voorouders van Jenneke Murraij in mannelijke lijn. Via zijn zoon Gerrit komen we uit bij de Schotse soldaat Alexander Murray, die op 22 december 1748 in Gorinchem trouwde met Maria Katriena van Eck. Ze krijgen in totaal 8 kinderen, waarvan die tweede deze Gerrit is. Over wat een Schotse soldaat in Nederland deed, valt natuurlijk veel te vertellen. Dat geldt ook over de roerige tijden waarin het Nederland van toen ('de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden') zich bevond, waarbij een leger geen overbodige luxe was. Daarom volgt hieronder meer uitleg. Goed om je bij voorbaat te realiseren dat in Nederland pas in 1811 de dienstplicht werd ingevoerd. Daarvoor bestond ons 'Staatse leger' uit huurlingen.
9.1 Over de 'Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden'
Laten we beginnen met wat vaderlandse geschiedenis. Tussen 1588 en 1795 heette Nederland 'de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden'. Deze besloeg zo ongeveer het grondgebied van het huidige Nederland. Zij verwierf in de 17e eeuw grote politieke en economische macht op het wereldtoneel, onder andere met de VOC. Als je meer over het ontstaan van deze Nederlandse Republiek wilt weten, is het goed je te verdiepen in het leven van Willem van Oranje. In ieder geval waren er toen al behoorlijke 'schermutselingen' met de Spaanse Katholieke overheerser van de Nederlanden. De start van de Republiek in 1588 ging samen met het geven van macht aan de Nederlandse staten zelf, in plaats van aan één vorst. Doordat Spanje in oorlog raakte met Frankrijk ontstond voor onze prille Republiek ruimte tot groei.
De financiële kracht van de Nederlanden werd steeds groter, waardoor zij ook militair meer te vertellen kregen. Dat leger bestond toen namelijk uit huurlingen, dus wie geld had kon een groot leger onderhouden. Het waren tijden van instabiliteit in Europa en binnen Nederland. De kleine gewesten waren hier onderling voortdurend met elkaar in conflict, maar het machtige gewest Holland hield de boel bij elkaar. In 1600 volgt dan de bekende 'Slag bij Nieuwpoort', waarbij Maurits van Oranje met grote moeite van een Spaans leger won. Ook daarna bleven de Nederlanden ondanks tussentijdse bestanden in oorlog met Spanje. In 1625 verklaarde Engeland de oorlog aan Spanje en kreeg onze Republiek steun van Engelse troepen. Door de verovering van de zilvervloot door Piet Hein verbeterde onze financiële positie, waardoor het leger weer kon worden uitgebreid. In 1648 werd dan toch de vrede van Münster gesloten, waarna ons leger weer werd ingekrompen. We zitten nu al in het midden van wat we 'de gouden eeuw' noemen.
Het gaat economisch voor de wind in de Republiek. Onze handel op zee groeide flink, wat ten koste ging van de Engelse economie. Daaruit ontstonden vanaf 1652 de Engels-Nederlandse oorlogen. Bekende gebeurtenis daarbij is de vernietiging door Michiel de Ruyter van een groot deel van de Engelse vloot. De vrede die ze uiteindelijk sloten hield niet lang stand, want in mei 1672 begon voor de Republiek 'het rampjaar'. Frankrijk sloot een bondgenootschap met Engeland en de bisschoppen van Keulen en Munster. Zij begonnen samen een oorlog tegen de Nederlandse staten. Ons leger was daar niet op voorbereid, waardoor de Fransen konden oprukken tot aan onze waterlinie.
De Franse koning Lodewijk XIV (ja die van 'Versailles') viel de Zuidelijke Nederlanden binnen. Toen ontstond vanuit de Republiek een strategisch geniaal plan. De Engelse koning Jacobus II was zwak en niet populair, wat de mogelijkheid bood om in 1688 met ons 'Staatse leger' Engeland binnen te vallen en de koning af te zetten. Dit werd een glorieuze intocht, waarbij stadhouder Willem III koning van Engeland werd en de macht van de Republiek in Europa enorm toenam.
Wapen van de Republiek na 1665: 'eendracht maakt macht'
Van 1701 tot in 1713 woedde vervolgens de 'Spaanse successieoorlog' van verschillende Europese landen tegen de alliantie van Frankrijk en Spanje. Ze wilden voorkomen dat Frankrijk en Spanje één rijk werden, waarin ze slaagden. Tijdens deze oorlog bereikte ons Staatse leger met 120.000 man de grootste omvang ooit. In 1713 werd de 'vrede van Utrecht' gesloten. Na deze vrede werden legereenheden ontbonden en de uitgaven voor het leger dus flink verminderd. Toch bleef het onrustig met Frankrijk. In 1744 was ons Staatse leger weer op oorlogssterkte gebracht. Dat was maar goed ook, want in april 1747 stoomden de Fransen door tot in 'Staats-Vlaanderen'. Ook namen zij na een uitgebreid beleg onze sterkste vestingstad Bergen op Zoom in. Pas met 'de vrede van Aken' in 1748 trok Frankrijk zich terug uit de 'Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden'. Toch bleef het ook in de decennia daarna onrustig in Europa.
De Schotse Alexander Murray wordt ergens in de onrustige jaren voor 1749 (het jaar van zijn trouwen) gerekruteerd als soldaat voor ons Staatse huurleger. De Schotten waren toen al decennialang verbonden aan het Nederlandse leger en stonden bekend om hun gehoorzaamheid, moed en discipline. Alexander Murray wordt soldaat in het regiment van Majoor-Generaal Marjoribanks.
9.2 De 'Schotse brigade' binnen ons 'Staatse leger'
Het leger van de 'Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden' heette het 'Staatse leger' en bestond tot 1795. Het was een leger van permanent onder de wapenen gehouden beroepssoldaten. De helft van de soldaten bestond uit Nederlanders, de andere helft bestond uit Duitsers, Engelsen, Schotten, Fransen en soms ook Zwitsers en Zweden. Buitenlandse soldaten waren nodig omdat in het eigen land te weinig mannen waren om te dienen. Een belangrijk voordeel daarbij was dat buitenlandse soldaten minder snel deserteerden en naar huis gingen. Over de 'Schotse Brigade' in ons Staatse leger is op internet veel informatie te vinden (klik bijvoorbeeld hier voor de pagina op Wikipedia). De Schotse Brigade bestond uit drie Schotse regimenten. De Schotse soldaten stonden in Nederland hoog aangeschreven. Opvallend is dat zij ook in Nederlandse dienst gekleed bleven in het hun eigen Schotse uniformen, inclusief Schotse kilt, zoals hieronder afgebeeld.
In de beginjaren van onze Tachtigjarige oorlog (1568 - 1648) stonden de Nederlanders doorgaans alleen tegen het machtige Spanje. Van de Europese vorsten boden er weinig hulp aan de Nederlanders, om de machtige Spaanse koning niet tegen zich in het harnas te jagen. Een uitzondering vormde de Regent van Schotland, de Earl van Moray (Murray), die in 1573 bereid was om Willem van Oranje op diens verzoek militaire steun te verlenen. Dit is het begin geweest van de aanwezigheid van de Schotse soldaten in de Lage Landen, onder de politieke verantwoordelijkheid van de Staten-Generaal. De eenheden bestonden geheel uit Schots personeel, zowel wat betreft officieren, onderofficieren als manschappen. Ook waren bij deze troepen legerpredikanten van de protestante 'Church of Scotland' ingedeeld. Zolang de Schotse Brigade heeft bestaan, hebben duizenden Schotse jongemannen ervan deel uitgemaakt. De geleden verliezen werden steeds weer aangevuld door een nieuwe stroom in Schotland geworven vrijwilligers (voor deze bron: klik hier).
Vanaf 1678 kregen de Staten Generaal vrije werving in Schotland. De drie Schotse regimenten die na 1713 overbleven, waren bekend onder de namen van hun bevelhebber. 'Onze' Alexander Murray was als soldaat actief in het 1e Schotse regiment, ook bekend onder de naam van majoor-generaal Alexander Marjoribanks. Hun primaire taak was de verdediging van steden tegen Franse agressie.
9.3 Zware verliezen Schotse Brigade in Bergen op Zoom (1747)
In het voorjaar van 1747 vielen de Fransen de Zuidelijke Nederlanden binnen, nadat ze de jaren ervoor de Nederlanders al terug hadden gedrongen uit het huidige België. De Fransen wilden als eerste Maastricht en Bergen op Zoom innemen. In Bergen op Zoom waren 1.400 Schotse soldaten gelegerd, waaronder die onder Marjoribanks. Over dit zeer bloedige 'beleg op Bergen op Zoom' dat op 12 juli 1747 begon, is veel op internet terug te vinden (klik bijvoorbeeld hier voor de Wikipedia pagina). De Fransen naderden die dag in juli met ruim 20.000 soldaten. De stad werd verdedigd door een Nederlands garnizoen van 3.600 soldaten, waaronder dus die 1.400 Schotten. Bergen op Zoom was destijds veruit de sterkste Nederlandse vesting. Door de ligging aan de Schelde kon Bergen op Zoom niet over land omsingeld worden. Vanaf midden juli naderden de Fransen onder zware beschietingen de stad steeds dichter. Ook de Nederlandse artillerie schoot driftig terug: elke dag werd 30.000 pond buskruit door hen verschoten.
Na maandenlange beschietingen van de stad, waarbij ook de grote kerk in brand was geschoten, braken de Fransen uiteindelijk op 16 september door de verdedigingslinies heen en vielen de al deels verwoeste stad binnen. Er ontstonden zware gevechten met veel doden en gewonden. In dit uitgebreide document uit 1839 (klik hier) lezen we het volgende over de Schotse soldaten die dag:
De andere colonne der Franschen stiet op de Vischmarkt op de beide Schotsche regimenten Coljear en Marjoribanks. Dapper werd daar gestreden, en met verbittering en onbezweken moed standgehouden. De Gouverneur ontving bericht van deze gevechten, en oordeelde thans het oogenblik gekomen, om al strijdende terug te trekken, wel inziende, dat van standhouden of terugwerpen geen sprake meer kon zijn. Hij zond naar de verschillende afdeelingen zijn orders om al strijdende terug te trekken, tot de nabijheid der Steenbergsche poort, alwaar de troepen konden verzamelen. In de beste orde werd dit bevel uitgevoerd. De terugtrekkende troepen werden slechts van verre door den vijand gevolgd. Op de Vischmarkt echter werden de Schotsche regimenten met een aan razernij grenzende woede vervolgd, doch de gelederen werden niet verbroken en vast aaneengesloten trok deze dappere groep al vurend terug. Die dag sneuvelden op de Vischmarkt van deze regimenten vijf kapiteins, zeventien mindere officieren en vijfhonderd manschappen.
Vischmarkt, Bergen op Zoom
De stad viel die dag in Franse handen. De verliezen waren fors aan beide kanten: vele duizenden doden aan Fransen kant en ongeveer 5.000 aan Nederlandse kant. Van de 1.400 Schotse soldaten waren er slechts 200 overlevenden. Zij trokken zich met majoor-generaal Marjoribanks terug in Steenbergen, waar zij wel standhielden. In het najaar van 1748 wordt dan uiteindelijk de 'vrede van Aken' gesloten tussen Europese landen, waardoor de oorlogsdreiging kleiner werd.
9.4 Alexander Murray als Schotse soldaat in Nederland
Ik heb het geprobeerd, maar niet te achterhalen valt wanneer Alexander Murray in dienst trad van het Nederlandse leger. Wel is bekend dat hij bij zijn trouwen in 1748 diende in hetzelfde regiment van Marjoribanks, dat een jaar ervoor in Bergen op Zoom zo'n groot deel van zijn manschappen verloor. In dit overzicht (klik hier) staat dat Alexander geboren werd in de Schotse 'parochie van Criech'. Omdat soldaten weinig wisselden van regiment was onze Alexander Murray dus of één van de overlevenden van die bloedige slag, of was het zo dat in 1747 niet het hele regiment van Marjoribanks in Bergen op Zoom gelegerd was. In een andere stamboom lezen we dat Alexander Murray in 1725 in Edinburgh werd geboren (klik hier). Twee stambomen dus met veel overeenkomsten, die zich hierover tegenspreken. En dus zocht ik een derde bron en vond deze. Op internet las ik dat in het jaarboek van 1966 van het 'Centraal Bureau voor Genealogie' alle huwelijken staan, die gesloten zijn in het 1e regiment van de Schotse Brigade. Iemand uit Rhoon bood dit boek op internet voor een aantal euro's aan en zo kwam ik in het bezit van dit naslagwerk vol genealogische research.
9.5 Geboorteplaats Alexander Murray bevestigd (en meer)
We lezen hier de bevestiging dat Alexander op 22 december 1748 in Gorinchem met Catrina trouwde, nadat ze in Waardenburg/Neerijnen (de woonplaats van zijn Catrina) in ondertrouw waren gegaan. Alexander is dus in de parochie van Criech in Schotland geboren, het jaartal ontbreekt. Het heeft er alle schijn van dat de naam van die parochie niet juist is geschreven. De parochie van 'Creich' bestaat in Schotland namelijk wel, die van 'Criech' niet. Klik hier voor de Wikipedia pagina over 'parish of Creich', dat ligt in de regio Sutherland in de kop van Schotland. Je leest in de kop van dat artikel dat er ook een gehucht 'Creich' is in het Schotse gebied 'Fife'. Ik heb in Schotse digitale registers nog een aanknopingspunt proberen te vinden voor de geboortedatum van Alexander, wat niet is gelukt. Wat daarbij niet helpt, is dat 'Alexander' een wel erg favoriete voornaam was in families die 'Murray' heetten. Zo vind je op deze Wikipedia pagina ook een aantal bekende Alexander Murray's: klik hier.
Het jaarboek geeft ook nog een leuke bijvangst. We zien zoon Gerrit Murray hierin terug, als korporaal in hetzelfde regiment waar vader Alexander diende. Gerrit trouwde op 10 december 1775 in garnizoenstad Steenbergen met Jannetje van Dijk:
Deze zoon Gerrit Murray werd in Waardenburg gedoopt op vrijdag 6 november 1750. Hij zou 73 jaar worden en na zijn tijd in het leger weer gaan wonen in Waardenburg. De hierboven gelinkte 'Rossgen-website' heeft zijn functie als volgt uit het trouwregister geciteerd: 'corporal in de Compagnie van den Collonel Gordon in het eerste Bataljon van de heer Generaal Hoeston'. Deze 'John Houston' volgde in het jaar van hun trouwen 'Marjoribanks' op als bevelhebber van het 1e Schotse regiment. Blijkbaar had zoon Gerrit als 2e generatie van de Schotten in Nederland voldoende Schots bloed in zijn aderen om onderdeel te kunnen worden van de 'Schotse Brigade'. Je kunt er zomaar vanuit gaan, dat Gerrit een tweetalige opvoeding kreeg. Want om korporaal te worden in het Schotse regiment, moest je dit dialect van het Engels natuurlijk wel goed spreken. Gerrit en zijn vrouw waren van Hervormde Belijdenis, wat trouwens voor een groot deel van de voorouders op deze Blog geldt. Ze kregen twee kinderen. De oudste werd rond 1777, dus 2 jaar na hun trouwen, geboren. Ze vernoemden hem naar zijn Schotse opa: 'Alexander'. Het was deze Alexander die naar het plaatsje Hedel in de Bommelerwaard verhuisde. Hij trad niet als soldaat in voetsporen van zijn opa en vader, maar werd in Hedel 'landarbeider'. Deze Alexander Murraij in Hedel was de overgrootvader van onze Jenneke Murraij, de moeder van Cornelia.
Terug nu naar de Schotse soldaat Alexander Murray. Deze Alexander en zijn Nederlandse Maria Katriena kregen vanaf 1749 in totaal 9 kinderen, waarvan zoon Gerrit in 1750 dus de tweede was. Ze werden allen in Waardenburg geboren, de laatste in 1777. Zeker is dus dat moeder daar is blijven wonen. Dit betekent dat zij haar man bij wijziging van garnizoen/stad niet volgde, wat meer voorkwam.
9.6 Soldaten van Marjoribanks gelegerd op Slot Loevestein
We kennen één plek waar (een deel van de) soldaten van generaal-majoor Marjoribanks waren gelegerd tijdens hun periode in Gorinchem. Dit was namelijk in het bekende kasteel Loevestein in de Bommelerwaard, bij Gorinchem aan de overkant van rivier de Waal. In Fort Loevestein is daar veel documentatie over te vinden. Zie bijvoorbeeld dit artikel op de website van Loevestein: klik hier. Als je een bezoek brengt aan Loevestein, wordt er uitgebreid aandacht besteed aan de Schotse soldaten die er gelegerd waren. Er is zelfs een 'Schotse kamer' in het ernaast gebouwde Officierslogement, waar bij restauratiewerkzaamheden in 1983 onderstaande Schotse muurtekeningen uit die tijd werden ontdekt: klik hier. Je kunt ze er dagelijks bekijken. Op het voorterrein van Slot Loevestein zijn ook de garnizoenhuisjes te vinden, ook bekend als 'soldatenhuisjes', waar soldaten soms met hun gezin woonden: klik hier.
Nederlands Dagblad, 15-06-89
Loevestein, met links de soldatenhuisjes en achterin het witte
huis waarin de Schotse muurschilderingen te vinden zijn
9.7 Herkomst van de Schotse naam 'Murray'
Murray is een naam die heel vaak voorkomt in Groot Brittanië. Op deze Engelstalige wikipedia pagina lees je meer over de achtergrond van deze naam: klik hier. Het komt er in het kort op neer, dat Murray voortkomt uit 'Moray' en verwijst naar dat gebied in Noordoost Schotland.
Gebied Moray in Noord-Oost Schotland
